Trong cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất, tuyên truyền đã được sử dụng ở một quy mô toàn cầu. Không như những cuộc chiến trước đó, đây là lần đầu tiên một cuộc chiến toàn lực xảy ra với sự tham chiến của toàn bộ mỗi đất nước chứ không chỉ những đội quân chuyên nghiệp. Điều này và những cuộc chiến hiện đại diễn ra sau đó đòi hỏi công tác cổ động và tuyên truyền thuyết phục dân chúng về nguyên nhân và tính đúng đắn trong việc tham chiến; huy động sự căm ghét đối với kẻ thù; kêu gọi những hỗ trợ và hợp tác chủ động của những quốc gia trung lập; và gia tăng sự hỗ trợ của đồng minh. Cùng với nhu cầu quảng cáo, nhu cầu tuyên truyền và cổ động đã làm gia tăng nhu cầu về thiết kế đồ hoạ truyền thông hơn bao giờ hết.

Loạt bài này sẽ tìm hiểu về tuyên truyền trong thế chiến I (1914-1918) và thế chiến II (1939-1945).

Tuyên truyền về lòng yêu nước và chủ nghĩa dân tộc

Thế chiến thứ nhất là cuộc chiến đầu tiên đẩy phương tiện truyền thông đại chúng lên một vai trò quan trọng hàng đầu trong việc phổ biến tin tức từ Mặt trận chiến đấu đến Mặt trận hậu cần tại quê hương. Đây là cuộc chiến đầu tiên nhằm vào tuyên truyền chính phủ được sản xuất một cách có hệ thống tới công chúng. Do đó, tất cả những kẻ hiếu chiến buộc phải nhận ra rằng mình cần phải biện minh cho tính đúng đắn của cuộc chiến và, với mục đích này, các chủ đề như lòng yêu nước và chủ nghĩa dân tộc đóng một vai trò quan trọng.

“Quốc gia của bạn cần BẠN”

Những đội quân của địa lục châu Âu được hình thành bởi lính nghĩa vụ, những người gần như không có lựa chọn trước việc tham chiến. Ngược lại với việc đó, vào năm 1914, quân đội Anh Quốc bao gồm các chuyên gia và những người hoàn toàn tình nguyện nhập ngũ. Người Anh đã đặt sự tin tưởng rất lớn vào công tác tuyên truyền để biện minh cho cuộc chiến này trước người dân, giúp thúc đẩy tuyển quân vào lực lượng vũ trang và thuyết phục dân chúng rằng sự hy sinh của họ sẽ được đền đáp.

Một trong những hình ảnh xuất hiện nhiều nhất và lâu nhất của cuộc chiến – đã bị sao chép và nhái lại rất nhiều – là tấm áp phích tuyển quân đặc biệt với khuôn mặt ria mép rậm rạp của Lord Kitchener và ngón tay đầy đe doạ chỉ thằng vào người dân Anh với lời khẩn cầu “Đất nước của bạn cần BẠN”. 

Vào ngày 05/08/1914, ngay sau khi Anh Quốc tuyên chiến với Đức, nguyên soái Lord Kitchner (1850-1916) – vốn đã là một anh hùng chiến tranh – trở thành Bộ trưởng bộ chiến tranh. Ông nhìn trước được một chiến dịch dài hơi và tốn kém, cần đến một đạo quân lớn hơn nhiều so với Lực lượng Viễn chinh Anh hiện tại, và do vậy đã kêu gọi vô số tình nguyện viên. Gần một nửa triệu người đã đăng ký nhập ngũ trong khoảng 04/08 đến 12/09, bao gồm 33.204 người chỉ trong ngày 03/09. Một yếu tố quan trọng trong việc kích thích nhập ngũ là các tiểu đoàn “bạn bè chiến hữu” được nuôi dưỡng tại địa phương, hứa hẹn với những người đàn ông nhập ngũ từ cùng một cộng đồng hoặc nơi làm việc rằng họ sẽ được chiến đấu cùng nhau. Tuy nhiên, nhiều người khác nhập ngũ để tìm kiếm phiêu lưu hoặc để thoát khỏi một công việc khác gian khổ, nguy hiểm, hoặc buồn chán.

Hình ảnh tuyển dụng do Alfred Leete thiết kế, nổi tiếng với Lord Kitchener đang chỉ tay vào người xem và dòng chữ “Đất nước của bạn cần BẠN” đã trở thành một biểu tượng cho vụ nhập ngũ điên cuồng nói trên. Tuy nhiên, nó đã không xuất hiện dưới dạng áp phích cho tới cuối tháng 9/1914, sau khi lượng đăng ký đã đạt đến đỉnh điểm. Do vậy, ảnh hưởng được cho là quan trọng của nó với việc tuyển quân khi đó thực ra cũng là một huyền thoại. Mặc dù 2,5 triệu người đã tự nguyện tham gia đội quân Anh Quốc giữa khoảng tháng 8/1914 và 12/1915, nhưng ngay cả số lượng này cũng không đủ cho tiền tiến và vào tháng 01/1916, Anh Quốc đã thực hiện cưỡng bách nhập ngũ.

Các khuôn mẫu ăn sâu vào tình cảm dân tộc được viện dẫn trong các tuyên truyền để biện minh cho việc tham chiến của Anh Quốc, và các áp phích tuyển dụng của Anh thường sử dụng biểu tượng tôn giáo về việc thánh George giết chết con rồng (đại diện cho nước Đức). Các áp phích tuyển dụng cũng có sự thay đổi trong giọng giao tiếp, từ đánh động lòng danh dự cá nhân cho tới “huy động bằng sự xấu hổ”. Bức áp phích nổi tiếng của Savile Lumley vào năm 1915 miêu tả hai đứa trẻ đang hỏi cha của chúng về năng lực quân sự của ông ta sau chiến tranh: “Bố ơi, BỐ đã làm gì trong cuộc Đại chiến?”. Việc “tống tiền” đầy cảm xúc của việc dùng trẻ em để làm bố mẹ chúng xấu hổ thực tế được áp dụng bởi tất cả những bên hiếu chiến. Phụ nữ cũng được giao trách nhiệm ra lệnh cho đàn ông tham chiến. Có lẽ nổi tiếng nhất trong thể loại này là bức “Phụ nữ Anh Quốc nói – ĐI!”

Biểu tượng của quốc gia

Một khi trạng thái hưng phấn ban đầu (“cơn số chiến tranh”) lắng xuống, việc nhắc nhở mọi người, cả tại hậu phương và tiền tuyến, về những gì họ đang chiến đấu trở nên bắt buộc. Các chủ đề chính bao gồm lời kêu gọi vũ trang và yêu cầu những cho nhà nước vay chiến tranh; cũng như nỗ lực khuyến khích các hoạt động sản xuất công nghiệp, giải thích các chính sách quốc gia, khơi gợi các cảm xúc như lòng dũng cảm hay sự căm ghét, thúc giục dân chúng bảo toàn các nguồn lực và thông báo cho công chúng về thực phẩm và nhiên liệu thay thế.

Một chiến thuật mà các quốc gia có thể sử dụng là tạo ra các nhân vật mang tính biểu tượng để củng cố một điểm cụ thể về bản sắc dân tộc nhằm thúc đẩy lòng yêu nước. Đây có thể là những người có thật được thể hiện dưới hình thức thần thoại như những anh hùng dân tộc, hoặc họ có thể đến từ những câu chuyện thần thoại cũ hoặc văn hoá dân gian phổ biến: Britannia, John Bull và chó bull Anh Quốc; đại bàng Đức; con gà trống Pháp hay Marianne, biểu trưng của nước pháp – một sự gói gọn ẩn dụ của tự do và lý trí.

Một chiến lược thay thế là sử dụng các biểu tượng vật chất của quốc gia. Thật thế, một quốc gia có thể có nhiều cơ hội sử dụng chúng để tạo ra những lời trần thuật và lưu hành những hình ảnh có lợi cho câu chuyện quốc gia có lợi cho họ – trong các vật dụng hàng ngày như tiền xu, tiền giấy, và tem bưu chính, hoặc các cấu trúc mang tính biểu tượng như tượng, tượng đài, và toà nhà.

Mô típ tiền

Nhu cầu huy động tiền để chi trả cho chiến tranh bằng trái phiếu chiến tranh (hay “Trái phiếu tự do” như chúng được biết đến ở Hoa Kỳ) đã cung cấp một trong những chủ đề quan trọng nhất về lòng yêu nước cho áp phích và phương tiện mới – phim ảnh. Một chủ đề lặp đi lặp lại, có liên quan tới, là miêu tả tiền (tiền xu và tiền giấy) như một lực lượng tham chiến chủ động, ví dụ “Biến bạc của bạn thành những viên đạn – tại Bưu điện”. Ở Pháp, một áp phích tương tự, được thiết kế bởi Jules Abel Faivre vào năm 1915, miêu tả một đồng vàng lớn với con gà trống Gô-loa trên đó, đe doạ một người lính Đức, với khẩu hiệu: “Gửi vàng cho nước Pháp – chiến đấu bằng vàng để giành chiến thắng“.

Tuyên truyền như một vũ khí

Ngay từ khi cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất bắt đầu, cả hai phe đối lập sử dụng tuyên truyền để uốn nắn quan điểm quốc tế theo hướng có lợi cho mình và bất lợi cho phe kia. Các chính phủ đều đầu tư những nguồn tài nguyên lớn và nỗ lực khổng lồ để biện minh cho hành vi của mình, xây dựng sự đồng thuận quốc tế, bôi xấu địch, cho kết quả là những tuyên truyền mạnh mẽ nhất từng thấy. Họ cũng đồng thời hình thành thái độ với chính tuyên truyền trong những năm hậu chiến. 

Tác động tới tin tức

Một trong những hành động đầu tiên do Anh thực hiện ở đoạn đầu của cuộc chiến là cắt đứt các đường dây cáp truyền thống dưới biển của Đức, đảm bảo rằng Anh Quốc độc quyền về phương tiện truyền tin nhanh chóng nhất từ châu Âu tới các cơ quan báo chí ở Hoa Kỳ. Một mục tiêu quan trọng với các quốc gia vào thời điểm này là gây ảnh hưởng đến việc đưa tin về cuộc chiến trên quy mô toàn thế giới, với mục đích giành được ủng hộ và cảm thông. Các quốc gia đều tìm cách đặt các báo cáo thuận lợi với mình trên báo chí hiện hành của các quốc gia trung lập. Tin tức có minh hoạ, mang hình vẽ và hình chụp được xem là đặc biệt hiệu quả. Trong một thời điểm nhất định, tờ báo trung văn tên Cheng Pao có số lượng phát hành 250,000 số mỗi hai tuần, dưới ảnh hưởng từ tuyên truyền của Anh, đã được mô tả là có “tác động mạnh mẽ đến quần chúng Trung Quốc tới mức chính phủ Trung Quốc có thể tuyên chiến với Đức” (theo Lưu trữ quốc gia Anh Quốc).

Tuyên truyền về sự tàn bạo là một kỹ thuật tuyên truyền cụ thể tìm kiếm sự ủng hộ việc tham chiến và cung cấp một diễn giải đạo đức cho điều ấy bằng cách nhấn mạnh vào các tội ác và sự tàn bạo của kẻ địch.

Tuyên truyền về sự tàn bạo

“Những nạn nhân bị bắn, bị đâm bằng lưỡi lê, bị giết bằng dao, tay bị chặt, xé, hoặc bẻ gãy, chân bị gãy, mũi bị cắt, tai bị cắt, mắt bị móc ra, bộ phận sinh dục bị cắt, nạn nhân bị ném đá, phụ nữ bị xâm phạm và giết hại, ngực bị cắt bỏ, những người bị treo cổ, những nạn nhân bị thiêu sống, một đứa trẻ bị ném vào bầy lợn, những nạn nhân bị đánh tới chết bằng báng súng trường hoặc gậy, những nạn chân bị xiên, những nạn nhân bị rạch da thành từng dải.”

Bên trên là một đoạn trích từ điều tra tội ác chiến tranh của bác sĩ, nhà khoa học pháp y danh tiếng R.A Reiss, trong đó có phân loại nhiều hành vi bạo lực đối với dân thường do lực lượng Áo-Hung chiếm đóng tại Serbia năm 1914 gây ra. Báo cáo của ông có những điểm tương đồng đáng chú ý với các ấn phẩm cùng thời của Pháp như Le livre rouge des atrocités allemandes (Cuốn sách đỏ về sự man rợ của người Đức) hay của Báo cáo Bryce của Anh Quốc. 

Những báo cáo như vậy được ghi lại một cách tỉ mỉ đầy đau đớn về các hành vi bạo lực đối với thường dân, quân đội, tù nhân chiến tranh; cướp bóc; sử dụng các vũ khí cấm bởi quy tắc và quy ước chiến tranh; phá huỷ các thư viện và nhà thờ cổ, phá huỷ nhà dân và làng xã; hãm hiếp và tra tấn… Những tội ác được minh hoạ sống động đi kèm với lời khai trực tiếp. Các thành phố của Bỉ và Pháp gần Luxembourg bị biến thành các “thị trấn tử vì đạo” (Đức tấn công vào Pháp bằng cách đi qua Luxembourg và Bỉ vào năm 1914). Những nơi này bị tàn phá không khoan nhượng, người dân từ trẻ tới già, từ khoẻ đến bệnh, tất cả đều bị hại một cách vô nhân đạo. Tường thuật này đã thống trị tuyên truyền đầu thế chiến thứ I.

Bản chất của tuyên truyền về sự tàn bạo

Tuyên truyền về sự tàn bạo rất đa dạng, xuất hiện trong sách, báo, tờ rơi, phác thảo, phim, áp phích, phim đèn chiếu, truyện tranh, bưu thiếp, đĩa, cốc, mề đay v.v. Nó hoạt động trên mọi cấp độ. Các báo cáo chính phủ đưa ra những “bằng chứng” thông qua những lời làm chứng đầy thuyết phục của cả nạn nhân và thủ phạm. Các phương pháp điều tra thường không đạt tiêu chuẩn pháp lý, nhưng các báo cáo vẫn có vẻ như dựa vào các sự thật không thể chối cãi. Tác giả của chúng là các chuyên gia được kính trọng (như Bryce từng là đại sứ Anh tại Mỹ, thành viên của Hạ viện, và là một luật gia) gia tăng uy tín của các cáo buộc.

Rất nhiều câu chuyện về tội ác đã được kể một cách giật gân. Sức mạnh thuyết phục của chúng vừa xuất phát từ khả năng đứng một mình của những hành động man rợ và suy đồi đạo đức đơn lẻ và có vẻ bộc phát, vừa xuất hiện như một phần của một chuỗi các hành vi được suy tính trước khiến cả một quốc gia có tội. Những sự căm ghét có sẵn được lợi dụng. Các nhà tuyên truyền biện minh cho chiến tranh, khuyến khích nhập ngũ, gây quỹ, và khiến các quốc gia trung lập mất đi vị thế này… bằng cách tận dụng các tường thuật gây sốc. Trên hết, hệ quả của những tuyên truyền nghiêm trọng tới vậy sẽ kéo dài rất lâu, ngay cả khi chiến tranh đã kết thúc.

Hương Mi Lê tổng hợp và dịch từ nhiều nguồn, trong đó bao gồm British Library và International Encyclopedia of the First World War.