“Một bức tranh dành riêng cho triết học, nơi những vĩ nhân sống ở nhiều khoảng thời gian khác nhau nhưng tất cả đã tề tựu về đây để chỉ lối cho chúng ta đến con đường tri thức.”

Bạn đã bao giờ bị một bức tranh hớp hồn ngay từ cái nhìn đầu tiên, nghiền ngẫm nó đầy say mê để rồi chỉ cần nhắc lại đến tựa đề thôi cũng đủ làm bạn hình dung ngay đến những hình ảnh tuyệt vời ấy. Đó là cảm giác của mình với bức bích họa nổi tiếng “The School of Athens” của danh họa người Ý – Raphael Sanzio da Urbino.

Với vô số chi tiết xuất hiện và các bậc vĩ nhân nổi tiếng, bức tranh không chỉ tạo nên một cái nhìn choáng ngợp về mặt thị giác, mà ở đó còn là đúc kết tri thức, tinh thần triết học và hệ thống những tư tưởng nền móng của thời kì Hy Lạp cổ đại. Trong trí tưởng tượng của Raphael, đây là một cộng đồng lý tưởng, trong đó những trí tuệ khác nhau từ toàn bộ thế giới cổ điển về đây dưới một mái nhà duy nhất để chia sẻ ý tưởng, trao đổi và khai sáng.

Hình ảnh đối lập xây dựng hệ thống tư duy trong tác phẩm

The School of Athens được thực hiện vào những năm đầu thế kỉ 16, thời điểm mà Nghệ Thuật Phục Hưng ở Ý phát triển giai đoạn cao trào với tiền đề là các nghiên cứu nghệ thuật được xây dựng từ những công trình của Leonardo da Vinci, Masaccio, Sandro Botticelli,…. Đây là thời kỳ phát triển đỉnh cao bởi các phương tiện biểu đạt đa dạng và nhiều tiến bộ khác nhau trong kỹ thuật hội họa. Raphael nắm rõ điều này và đã kế thừa chúng để tạo nên bức bích họa nổi tiếng khi ông mới 25 tuổi.

Về cơ bản, bức tranh mô tả một cuộc tranh luận xuyên suốt nhiều năm trong triết học cổ điển phương Tây giữa Thế giới Duy Tâm và Thế giới Duy Vật, đại diện cho 2 Trường phái này là Aristotle và Plato được đặt ở trung tâm của bức tranh.

Để nhấn mạnh sự đối lập giữa hai luồng tư duy này, Raphael đã khéo léo sử dụng hình ảnh tương phản để xây dựng nên hai con người. Plato theo Chủ nghĩa Duy Tâm với ngoại hình lớn tuổi, mái tóc hoa râm, mặc trên người trang phục giản dị với Chiton đơn sắc màu đỏ và đôi chân trần. Trong khi đó, Aristotle trẻ tuổi hơn, ông diện bộ đồ sang trọng của Chiton màu xanh và đường họa tiết dây vàng, đôi chân mang dép thanh lịch.

Không chỉ vậy, hành động đôi tay của họ cũng cho thấy sự trái ngược, khi một người chỉ tay lên trời mang hàm nghĩa kiến thức do bẩm sinh, còn người kia lại xấp tay xuống đất hướng về phía trước để nói về tri thức phải xuất phát từ trải nghiệm và bằng chứng cụ thể. Bên tay trái mỗi người cầm một cuốn sách khác nhau, Plato là “Timaeus” – nghiên cứu về thế giới vật chất và con người. Còn trên tay Aristotle là cuốn sách nổi tiếng về đạo đức Nicomachean Ethics.

Ngoài hai nhân vật trung tâm của bức tranh, những học giả và các chi tiết xung quanh cũng củng cố thêm cho điều này.

Ở góc bên trái phía dưới là hình ảnh Pythagoras đang ghi chép kiến thức, ngoài là một nhà toán học, vật lý lỗi lạc ông còn biết đến là người theo chủ nghĩa luân hồi (linh hồn là bất tử và sẽ chuyển từ cơ thể này sang cơ thể khác sau khi qua đời). Ở đây có thể hiểu rằng Pythagoras theo phía Plato.

Bên phía đối diện góc phải, ta có hình ảnh nhà toán học Hy Lạp Euclid, cha đẻ của hình học đang giảng giải cho các học sinh của ông. Euclid là người đề cao tính chính xác, mọi định lí đưa ra phải có căn nguyên và thực tiễn rõ ràng. Đó là lý do vì sao Raphael để Euclid chung nhóm với Aristotle.

Một chi tiết khác cũng tạo thêm tính đối lập là 2 bức tượng trên cao đối xứng. Bên Plato là tượng Apollo, còn bên Aristotle là tượng Minerva. Apollo với cây đàn lia trên tay, đây là vị thần của ánh sáng, âm nhạc, thi ca, văn học. Còn Minerva là nữ thần của trí tuệ và công lý.

Những hiệu ứng thị giác mà Raphael sắp đặt

Để tạo nên câu chuyện hình ảnh hấp dẫn, bên cạnh nội dung ý nghĩa mà nó mang lại còn phải đầu tư kĩ lưỡng về mặt hình ảnh và yếu tố này đã được danh họa người Ý dày công xây dựng tỉ mỉ. Nét đặc trưng tiêu biểu của hội họa thời Phục Hưng là miêu tả không gian với phối cảnh tuyến tính. Ở The School of Athens đó là phối cảnh một điểm tự với góc hút ở trung tâm tác phẩm nơi hiện diện hai nhân vật chính.

Ngoài ra việc dàn trải hình ảnh theo chiều ngang với toàn bộ nhân vật nằm ở nửa dưới bức tranh tạo ra khoảng không lớn bên trên, đây vừa là quãng nghỉ thị giác vừa là chi tiết để xây dựng không gian, thời gian cho bối cảnh. Cánh vòng cung của kiến trúc mảng tường hợp cùng mái vòm đồng dạng trong bức tranh tạo nên hiệu ứng liền mạch xuyên suốt từ thực tế vào cảnh ảo.

Điểm đặc biệt là ngôi trường Athens không mang nét kiến trúc đặc trưng của Hy Lạp cổ đại là nhiều cột trụ và mái tam giác. Ở đây chúng được thiết kế theo phong cách La Mã, cụ thể những mái vòm này lấy cảm hứng từ công trình Vương cung thánh đường Maxentius và Constantine ở Rome.

Song song với kiến trúc thu hút là kỹ thuật hội họa bắt mắt của Raphael, kế thừa từ hai kỹ thuật trứ danh Sfumato và Chiaroscuro, ông nâng cấp và phát triển để tạo nên một kỹ thuật mới mang tên Unione, có độ mờ sắc tinh tế nhưng không bị bạc màu mà vẫn tạo nên độ chênh sáng tối vừa đủ không quá gắt.

Độ đa dạng của màu sắc xuất phát từ trang phục góp phần xây dựng tính linh hoạt thị giác trong bức tranh, tạo ra các điểm nhảy của mắt, kích thích di chuyển vùng nhìn khắp toàn cảnh rộng. Không những vậy, đó còn là chi tiết để khái quát một phần nhân vật: Plato với trang phục màu đỏ-tím tượng trưng cho không khí và lửa – Aristotle với trang phục màu xanh-nâu tượng trưng cho nước và đất – Heraclitus có trang phục màu ‘tím nhờ’ đại diện cho sự trầm lắng và suy ngẫm.

Hiểu rõ nguyên lí ánh sáng từ nguồn cụ thể, ta có thể thấy các nhân vật của Raphael được xây dựng cẩn thận từ khối cơ thể, nét mặt, cử chỉ cho đến trang phục và các dáng tư thế. Tất cả họ nếu đặt riêng mỗi người một không gian, hoàn toàn có thể tạo thành một tác phẩm khác biệt, nhưng nhờ mạch chuyện trải đều và không gian liên kết bởi những nhóm nhân vật. Raphael đã xây dựng được tính nhất quán và thu hút cho toàn bộ khung cảnh trong ngôi trường Athens, đặt người xem vào diễn biến một cuộc tranh tranh luận sôi nổi.

Biên tập: Hoàng