Kể chuyện phong cách thực tế (non-fiction) là một trong những hình thức giải trí hiện đại thú vị, bứt phá giới hạn và đang trên đà phát triển. Mọi tầng lớp từ giám đốc thương mại, nhà làm phim tài liệu, người sáng tạo nội dung đến tất cả các cá nhân khác đang cố gắng khai thác tiềm năng từ loại hình giải trí này.

Ở thời điểm cách đây không xa, cụm từ “phim tài liệu” khiến người ta gợi nhớ đến phim ảnh lịch sử, tiểu sử lý lịch và nghệ thuật mang tính thú vị nhiều hơn là giải trí. Thậm chí việc sử dụng từ “film” thay vì “movie” mang lại cảm giác của một hình thái phim nghệ thuật (art house). Đó là một câu chuyện mới được thuật lại theo cách cũ, vận hành với nguồn ngân sách ít ỏi và không được hỗ trợ đầy đủ công cụ như các studio lớn.

Ngày nay, kể chuyện thực tế ngày càng chiếm được sự chú ý của nhiều người và đang trên đà trở thành loại hình giải trí thú vị, thu hút.

Hành trình của một anh hùng

Phim tài liệu cho ta cảm giác khá quen thuộc. Tuy nhiên, mọi thứ trở nên thú vị hơn vào năm 2004, khi Michael Moore khiến thế giới kinh ngạc với phân tích sâu sắc trong tác phẩm Fahrenheit 9/11. Đây là tác phẩm tài liệu đầu tiên thắng giải Palm D’or tại Cannes và vai trò của người làm phim ở đây là rất lớn.

Từ đó, cùng với sự lớn mạnh của báo chí phân tích và chương trình truyền hình thực tế, phim tài liệu cũng trở thành một thể loại thu hút nhiều sự quan tâm. Tác phẩm Super Size Me (2004) mô tả ngành sản xuất thức ăn nhanh, An Inconvenient Truth (2006) dự đoán về thay đổi khí hậu, Sicko(2007) bóc trần sự thật về lĩnh vực dịch vụ chăm sóc sức khỏe, The King of Kong (2007) nâng tầm thể loại chiến đấu và Food Inc (2008) theo chân dây chuyền sản xuất thực phẩm ở Mỹ. Thậm chí Exit Through the Gift Shop năm 2010 và Jiro Dreams of Sushi năm 2011 trở thành hiện tượng thương mại với những khắc họa tiểu sử đầy nghệ thuật.

Điều hay ho ở đây không phải là chủ đề thực hiện mà là cách tư liệu được truyền tải. Tác phẩm Born Into Brothels năm 2004 do Zana Briski làm đạo diễn đã đưa chiếc máy ảnh cho những đứa trẻ của người làm mại dâm để có được những bức ảnh vô giá. Trong tác phẩm The Act of Killing, giám đốc sản xuất Joshua Oppenheimer và Christine Cynn biến kĩ thuật làm tư liệu cổ sang một hình thái chính trị, với sự góp mặt không chỉ của các diễn viên mà còn là những người Indonesia tham gia thực tế trong cuộc thảm sát từ năm 1965 đến 1966.

Kỉ nguyên làm phim tư liệu đã đến và đây là một loại hình thật sự sáng tạo.

Những tác phẩm trên web như Welcome To Pine Point (2011), Bear 71 (2012) và Hunger in Los Angeles (2012) là bằng chứng cho thấy mức độ hoàn thiện của phim tài phim khi xuất hiện trên các phương tiện xã hội mới. Những câu chuyện thực tế dựa vào trải nghiệm này không chỉ là một phương pháp thu hút lượt xem mà còn có thể trở thành sản phẩm poster cho các loại hình công nghệ mới.

Năm 2014, chúng ta chứng kiến sự nổi dậy của các series phim tội phạm như Serial podcast (2014), Making a Murderer (2015) của Netflix và The Jinx (2015) của HBO.

Năm 2016, những bộ phim kể chuyện thực tế như Tower ra đời và Kate Plays Christine là minh chứng xóa nhòa ranh giới giữa hiện thực và viễn tưởng.

Ngày này, chúng ta nhận thấy rằng loại hình giải trí thực tế khẳng định vị thế thông qua giải Innovation Award tại Sundance và tận dụng tối đa các công nghệ làm phim mới mẻ – từ việc ứng dụng của các công cụ cao cấp, âm thanh, thực tế ảo và AI. Tuy nhiên chúng ta cũng nhận thấy sự thay đổi trong cốt truyện và phát triển tính cách nhân vật trong các câu chuyện.

Để biết được tình hình hiện tại của phim tài liệu, tôi đã tham vấn một số người đang hoạt động trong ngành, từ những cá nhân làm phim đến những người hỗ trợ. Dưới đây là một số chủ đề chính được vận dụng khá nhiều:

Tập trung khai thác sự nhân đạo

2 phim tài liệu gây được sức ảnh hưởng gần đây được làm theo 2 cách khác nhau nhưng cùng hướng chung một đích đến. Bộ phim đề cử giải Academy Faces Places đưa khán giả đến vùng thôn quê nước Pháp với rạp phim Agnès Varda và nhiếp ảnh kiêm người vẽ tranh trên tường JR, còn bộ The Cinema Travellers khắc họa hình ảnh hai người đàn ông mang nghệ thuật làm phim trên chiếc xe tải đi đến vùng ngoại ô của Ấn Độ. Cả hai bộ phim đều tự có nền tảng riêng nhưng các nhân vật chính đều không có bản lời thoại trước.

Muốn có được một câu chuyện thu hút trong thời đại ngày nay đòi hỏi người làm phim phải bỏ đi suy nghĩ về các câu chuyện viễn tưởng và tập trung vào giá trị nhân văn sâu sắc hơn. Đối với họ, thực tế lại trở nên xa lạ hơn với những thứ ảo tưởng, và nhà làm phim ngày nay sẵn sàng làm mọi thứ thật xa lạ để có được câu chuyện hay.

Trong bộ phim tài liệu City of Ghosts, giám đốc sản xuất/nhà điện ảnh Matthew Heineman đã gia nhập vào một nhóm người đào tẩu khỏi Syria và bị Isis truy lùng. Đây không phải là lần đầu tiên ông đặt mình vào vị trí tâm điểm của mâu thuẫn. Heineman cũng bắt tay làm đạo diễn cho tác phẩm Cartel Land, nơi ông đặt mình vào một nhóm tội phạm có tổ chức tại biên giới Mỹ và Mexico.

Trong một phân cảnh của bộ phim City of Ghosts, khán giả chứng kiến cảnh suy sụp tinh thần của nhân vật chính. Khung hình được khắc họa thật ấm cúng và mạnh mẽ, khiến ta liên tưởng và so sánh với cảnh trong khách sạn của Martin Sheen trong bộ phim Apocalypse Now. Phiên bản phim này là câu chuyện có thật, khiến bộ phim mang lại cảm xúc thật hơn những phiên bản viễn tưởng.

Chia sẻ của Heineman về hành trình làm phim cho ta thấy vẻ đẹp của những tác phẩm phim thực tế:

Trong phân cảnh ấy, ông đang run rẩy, bộ đồ đang vận trên người cũng đung đưa khi ông rít một điếu thuốc. Tất cả những âm thanh, tiếng sột soạt khi ông gạt điếu thuốc và tiếng thuốc đang cháy là những yếu tố tạo nên một phân cảnh thành công. Tôi đã cố ghi lại khoảnh khắc ấy một cách chân thực nhất có thể, tựa như bạn đang ở trong đầu của ông và sâu thẳm trong tâm hồn để cảm nhận những năm tháng thăng trầm chợt thoát ra ồ ạt. – Matt Heineman, đạo diễn của phim City of Ghosts.

Tại Sundance năm nay, một trong những bộ phim tạo nên sự nổi bật (trong mọi thể loại) là tác phẩm phim tài liệu Minding The Gap của Bing Liu, khắc họa cuộc sống của 3 người trượt ván bao gồm Liu lớn lên tại vùng ngoại ô Chicago. Mối quan hệ mật thiết giữa Liu và bạn ông, cả trong và ngoài công việc trượt ván, xóa đi ranh giới giữa người kể chuyện và câu chuyện.

Tương tự, series phim nhiều phần trên Netflix của nhà làm phim tài liệu giành giải Academy Vanessa Roth, Daughters of Destiny, khắc họa đất nước Ấn Độ với những góc khuất chưa bao giờ được khai phá.

Tờ The New York Times ghi nhận:

“Mọi chuyện đều xảy ra trong các lớp học và kí túc xá. Tuy nhiên câu chuyện sẽ trở nên thú vị hơn khi những đứa trẻ rời khỏi sân trường và đặt chân về nhà, một thế giới khó nhằn với thực tế trái ngược hoàn toàn với không gian trường lớp.”

Tôi đã hỏi Roth về việc ghi hình ở những nơi địa hình hiểm trở và khắc nghiệt nhất:

Trong bộ phim Daughters of Destiny, việc sử dụng nhiều máy quay (đặc biệt là GoPro và Osmo) là một điều tuyệt vời bởi vì chúng tôi đã dành khá nhiều thời gian trong những ngôi nhà chật hẹp và đông đúc, những con đường hẹp, ở mỏm đá, trong những ngôi làng, những nơi mà chúng tôi không muốn chú ý quá nhiều, trong điều kiện thiếu sáng, không ánh sáng dưới cái nắng 116 độ. Chúng tôi di chuyển bằng xe khá xa để đến ngôi trường, nơi ghi hình cảnh sinh hoạt của tụi nhỏ. – Vanessa Roth, đạo diễn phim Daughters of Destiny

Những người kể chuyện được huấn luyện để bắt được tính con người trong từng góc quay như thế này, đem đến cho khán giả những câu chuyện mang tầm ảnh hưởng và khơi gợi cảm xúc như những bộ phim Hollywood kinh phí cao, chỉ là họ không có phần lời thoại, diễn viên hay quản lý. Khán giả cũng phản ứng nồng nhiệt chào đón những loạt phim như thế.

Sức hút của thực tại

Trong xã hội này, chúng ta luôn đặt trải nghiệm lên trên sự vật và công ty cũng đặt hàng hóa lên trên lợi nhuận. Thậm chí trong lĩnh vực nhiếp ảnh của tôi, người ta tìm kiếm những hình ảnh có sức nặng nhiều hơn những gì mà chúng ta có thể làm với chiếc điện thoại. Con người ngày càng tìm kiếm đến hiện tại, tính chân thực và sự thật,… những đặc tính của thể loại phim tài liệu.

Điều này khiến những nhà làm phim thực tế phải bước chân ra ngoài để tìm kiếm bất kỳ điều gì có thể làm nên một câu chuyện.

Chia sẻ của Vanessa Roth:

Tôi được mọi người xung quanh tìm đến vì những câu chuyện độc đáo và hỏi về những phương pháp kể chuyện mới từng áp dụng trước đó. Thật thú vị khi được thúc đẩy để suy nghĩ sáng tạo và nhận được hỗ trợ cũng như tài nguyên để thỏa sức thử nghiệm các phong cách khác nhau. Nó gợi ra nhiều hướng để xác định trọng tâm của tác phẩm (trong bất kì loại hình nghệ thuật nào) nhằm tác động, thu hút và chạm đến mọi người. – Vanessa Roth.

Bing Liu cũng có những chia sẻ tương tự:

Tôi nghĩ rằng tôi đang kể những câu chuyện trong hoàn cảnh mà cuộc sống mọi người đang thiếu đi những cảm xúc như thế này. Cùng thời điểm ấy, những phương pháp trị liệu chấn thương, nghiên cứu cơ bắp và các lĩnh vực liên quan đến cảm xúc bên trong đang dần chiếm được nhiều sự quan tâm hơn. Vì thế tôi tin rằng sẽ có nhiều nhà làm phim kể những câu chuyện đào sâu vào trải nghiệm của những cá nhân khác. – Bing Liu.

Dù vậy, quá trình tạo ra một bộ phim (hoặc câu chuyện) là một công việc khó khăn và phức tạp. Đặc biệt đối với thể loại phim tài liệu, báo chí cũng có tác động nhất định. Nhà làm phim mà tôi từng trao đổi dường như rất quan trọng sự cân bằng giữa việc áp dụng tính sáng tạo và toàn vẹn đồng thời.

Roth có chia sẻ:

Việc làm phim tài liệu không chỉ đơn thuần là kể chuyện hoặc làm nghệ thuật; nó là một loại hình báo chí, giáo dục và chính sách. Đó là cách tự thuật về con người, sự kiện, nơi chốn và ý tưởng cần được nghiên cứu, đánh giá, quy tắc và những diễn biến thực tế. – Vanessa Roth.

Điều đó có nghĩa là dù tồn tại những kĩ thuật làm phim tập hợp nhiều phân cảnh, xung quanh còn có cả một ngành công nghiệp kể chuyện cần hỗ trợ. Đây là điểm khác biệt nữa giữa thể loại phim thực tế và viễn tưởng.

Sự ủng hộ và hỗ trợ

Một điểm khác biệt lớn giữa văn hóa phim đóng vai và phim ảnh tài liệu là sự ủng hộ và hỗ trợ từ những cá nhân xung quanh.

Trong những bộ phim đóng vai, áp lực được đặt lên những chi tiết thiết thực để tránh những rủi ro. Việc thiếu những chi tiết ấy trong loại phim tài liệu có nghĩa là mọi người đang làm việc toàn diện, hợp tác và hỗ trợ lẫn nhau nhiều hơn, rủi ro là yếu tố không tránh khỏi và chấp nhận được.

Nhiều người biết đến Sundance với các lễ hội, nhưng các nhà làm phim tài liệu và độc lập đã liên kết với Sundance Institute, nhận hỗ trợ từ các hoạt động gây quỹ cũng như workshop và một nhóm người ứng dụng công nghệ. Cả cộng đồng Sundance trở thành một hệ sinh thái cho các nhà làm phim không thuộc Hollywood hoạt động. Có nhiều tổ chức cung cấp các loại hình hỗ trợ tương tự cho nhà làm phim. The Ford Foundation, Tribeca Film Institute, M.I.T., PBS và The New York Times là những cái tên cung cấp hỗ trợ cho nhà làm phim tài liệu bằng nhiều cách khác nhau, từ việc gây quỹ, giáo dục đến phân phối.

Mối quan hệ mới giữa người làm và cá nhân cung cấp hỗ trợ đã tạo ra kết quả khả quan, giúp các ý tưởng mới được đưa vào thực tế và đến gần với khán giả.

Hajnal Molnar-Szakacs, giám đốc tại Quỹ tư liệu ở Sundance Institute giải thích rằng:

Suốt 4 – 5 năm vừa qua, chúng tôi nhận thấy vai trò quan trọng của nghệ thuật, thí nghiệm và câu chuyện trong việc tạo ra môi trường sôi động cho loại hình kể chuyện thực tế. Tổ chức luôn cố gắng hỗ trợ các cá nhân làm phim – thêm các chi tiết mới mẻ, ấn tượng vào danh sách các dự án cần hỗ trợ để khiến mọi thứ thêm phần thú vị. – Hajnal Molnar-Szakacs.

Những hỗ trợ như thế sẽ khuyến khích các nhà làm phim giữ vững tầm nhìn, phá bỏ đi các hình mẫu rập khuôn và giới hạn của phương tiện truyền thông. Molnar-Szakacs chia sẻ:

Chúng tôi nói về cách ứng dụng chi tiết ẩn dụ, vượt ra khỏi những quy tắc và bật mí vài điều về những thứ xung quanh thông qua các tác phẩm như Hale County This Morning, This Evening, Strong Island, Cinema Travellers, Unrest, hay Risk. Đó là những chủ đề, thông điệp và tính nghệ thuật mà chúng tôi đang cố gắng truyền tải. – Hajnal Molnar-Szakacs.

Tác động sâu sắc hơn

Tất cả sự phát triển này được thúc đẩy nhờ việc các tác phẩm thực tế lấy hành động làm trọng tâm. Việc tiếp xúc các vấn đề xã hội và văn hóa tạo nên một động lực hấp dẫn, biến nhà hảo tâm thành vai trò chính trị gia và nhà tài trợ thành người làm phim. Chúng ta sẽ thấy rằng nhiều hơn các tác phẩm phim ảnh được hỗ trợ tài chính thông qua các trang web gây quỹ như Kickstarter, Indiegogo, Seed & Spark, và Slated, xuất phát từ việc mọi người muốn tham gia từ giai đoạn đầu tiên như thể họ là những người ủng hộ nhiệt thành. Sự thúc đẩy của cộng đồng là vô cùng to lớn.

Tác phẩm An Insignificant Man, khắc họa một nhóm nổi loạn chính trị ở Ấn Độ, đã bị cắt bớt vì vấp phải chỉ trích từ chính quyền cho đến khi cộng đồng khởi kiện tòa án xét xử, cho phép nhà làm phim được thể hiện bộ phim toàn vẹn. Những dự án thực tế không chỉ có khán giả mà còn chiếm được cảm tình từ các nhà hỗ trợ. Chúng không chỉ là những câu chuyện mà còn là sản phẩm có khả năng kiến tạo thay đổi.

Những thứ trình bày trên đây không thể nào xảy ra nếu câu chuyện được kể không mang lại tác động nhất định.

Tác phẩm The Thin Blue Line (1988) của Erol Morris cho chúng ta thấy rằng một bộ phim có thể tạo nên ảnh hưởng ngay lập tức đến các vấn đề công bằng trong xã hội. Ngày nay, The Invisible War của Kirby Dick là tác phẩm có ảnh hưởng trực tiếp quy định hiếp dâm trong quân đội, Bag It tác động đến nhà làm luật để cấm những túi xách bằng nhựa. Open Heart tác động đến luật pháp ở Rwanda, Bully tạo nên làn sóng phong trào ở trường học, Making A Murderer giải thoát một người đàn ông khỏi cảnh ngục tù và Jinx bắt nhốt một người vào trong tù giam. Những dự án về trải nghiệm đang tạo nên ảnh hưởng đến xã hội, ví dụ như tác phẩm  Collisions, một bộ phim thực tế ảo bởi Lynette Wallworth là một dự án thật sự nổi bật, tạo nên ảnh hưởng thực tế, thông tin đến mọi người về lịch sử người thổ dân ở nước Úc.

Tương lai nào cho ngành phim tài liệu?

Với những cơ hội và tiềm năng thì có lẽ bầu trời chính là giới hạn cho thể loại phim này, tuy nhiên dưới đây là những yếu tố thường được đem ra bàn luận:

Khả năng truyền tải

Việc truyền tải trong thể loại phim thực tế luôn là một thách thức lớn nhưng mọi chuyện đang thay đổi rất nhanh cùng với sự phát triển của phương tiện truyền thông. Những điều khi xưa tồn tại trong lĩnh vực phim ảnh như việc trình chiếu một bộ phim trong thời gian một tuần giờ đây được thay thế bằng các kênh phương tiện như HBO, Netflix, Apple, NY Times và Amazon.

Sự nổi dậy của các phương tiện truyền thông

Chúng ta chỉ vừa hiểu được vai trò của thực tế tăng cường (AR), thực tế ảo (VR) và AI trong quá trình truyền tải một câu chuyện, tuy nhiên những công cụ ấy đang được cải tiến mỗi ngày để cung cấp các trải nghiệm thực tế hơn. Nếu quá khứ có thể dự báo được tương lai thì thể loại phim thực tế là yếu tố thúc đẩy chúng ta tiến về phía trước. Trải nghiệm thực tế ảo đã kết nối mọi người và cho thấy nhiều mặt khác nhau trong một đất nước, không chỉ nhắm đến đối tượng khán giả đơn thuần mà còn là các nhà làm luật.

Nội dung mang tính thương hiệu

Các tổ chức dần nhận ra hướng đi và chiến lược marketing cũng tập trung nhiều hơn vào các phương tiện truyền thông xã hội, mỗi công ty đang trở thành một tổ chức nội dung. Việc liên kết với các agency để tạo ra các hình thức nội dung ngắn hạn đã làm đa dạng hóa loại hình phim thực tế. Các nhà sáng tạo lên ý tưởng và công ty sản xuất áp dụng nó vào hiện thực.

Năm 2015, Ericsson đã phát hành một web series tài liệu gồm 61 tập với tên gọi Capturing the Networked Society, kể về những câu chuyện trên khắp 25 đất nước khác nhau cùng nhiều chủ đề đa dạng, từ chăm sóc sức khỏe đến phương tiện di chuyển.

Sự gia nhập bất thường

Như đã đề cập, tất cả đều thể hiện vai trò ngày càng mở rộng của người kể chuyện. Quyết định của Bing Liu khi đảm nhiệm vai trò của một người theo dõi và chủ đề của tác phẩm Minding The Gap là một bước chuyển giữa các thể loại, giúp khơi gợi cho những đồng nghiệp khác về một phương thức mới để đem ý nghĩa và sáng tạo vào trong câu chuyện của mình. Trong tác phẩm Cameraperson (2016), Kirsten Johnson, với vai trò chính của một nhà làm phim điện ảnh, đã biến những cảnh quay phim trường thành hồi kí về hành trình sáng tạo của riêng cô.

Sự nổi lên của những cá nhân kể chuyện

Mỗi chúng ta đều có một câu chuyện muốn chia sẻ. Ngày nay, sự ngăn cách giữa cuộc sống hàng ngày và việc biến nó thành một bộ phim gần như không còn nữa. Hãy lấy kênh YouTube Ryan Is Driving làm ví dụ, nơi đăng tải đoạn đối thoại của một tài xế Uber và South Carolina thu hút từ 1 đến 2 triệu lượt xem. Một hành khách đã chia sẻ trước ống kính, “Phải có một đoạn phim tài liệu kể về những chuyện điên rồ xảy ra trên chiếc xe hơi như thế này.”

Thực tế lúc nào cũng xa lạ hơn những điều viễn tưởng. Tuy nhiên, với sự giúp sức của những nghệ sĩ và nhà làm phim tài năng, mọi chuyện sẽ trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết.

Tác giả: Josh S. Rose
Người dịch: Đáo
Nguồn: Medium

• ‘Finding Phong’ – Phim tài liệu chân thực và trần trụi về hành trình tái tạo bản thân của người chuyển giới
• 5 bộ phim tài liệu khiến bạn chậm lại 1 phút khi dùng đồ nhựa
• 5 bài học thương hiệu đắt giá từ công nghiệp phim ảnh