Từ kẻ nổi loạn vẽ graffiti cho đến người được Warhol bảo trợ và ngôi sao trang bìa của tờ New York Times, Jean-Michel Basquiat là một biểu tượng thế kỷ 20, đã minh họa cho các tác phẩm được bán tại Christie’s – bao gồm cả bức MP, một bức chân dung ‘từ cuộc sống’ (from-life) hiếm có.

Mặc dù cuộc đời của ông ngắn ngủi một cách đáng buồn, nhưng những bức tranh thô mộc, cấp tiến của Jean-Michel Basquiat đã tạo được ảnh hưởng lâu dài trong thế giới nghệ thuật và hơn thế nữa. Ở đây, chúng tôi sẽ bắt đầu hồi tưởng lại cuộc đời và sự nghiệp của người đàn ông mà chỉ trong vỏn vẹn tám năm, đã trở thành một biểu tượng của thế kỷ 20.

Một tài năng thiên bẩm

Jean-Michel Basquiat sinh ra ở Brooklyn, New York, vào ngày 22 tháng 12 năm 1960, với mẹ là người Puerto Rico và cha là người Haiti. Ông là con thứ hai trong bốn người con; với hai em gái và một người anh trai đã chết không lâu trước khi sinh Jean-Michel. Jean-Michel đã bị cuốn vào nghệ thuật từ khi còn khá nhỏ. Mẹ ông đánh giá cao tài năng này và khuyến khích bằng cách đăng ký cho ông làm thành viên trẻ của Bảo tàng Nghệ thuật Brooklyn. Đến năm 11 tuổi, ông đã thông thạo tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, cũng như tiếng Anh. Năm sáu tuổi, Basquiat bị xe tông; cánh tay của ông bị gãy và phải trải qua nhiều cuộc phẫu thuật. Trong khi hồi phục, mẹ đã mua cho ông một cuốn Grey’s Anatomy, cuốn sách giáo khoa y học thế kỷ 19. Điều này sẽ có ảnh hưởng lâu dài đến tác phẩm của ông, đặc biệt là loạt tác phẩm Người định cư Hà Lan, trong đó có hình ảnh các bộ phận cơ thể người được phủ bằng lớp văn bản.

Khi 13 tuổi, mẹ của Basquiat, Matilde, bị đưa vào trại tâm thần; bà ở trong và ngoài viện trong nhiều năm sau đó. Basquiat theo học một trường trung học thay thế tại Manhattan, hướng tới những người tài năng và đây cũng là nơi ông nổi tiếng vì ném một chiếc bánh vào mặt hiệu trưởng. Cuối cùng, Basquiat bắt đầu dành thời gian xung quanh Trường Nghệ thuật Thị giác, nơi ông kết bạn với một số sinh viên khác như Keith Haring và Kenny Scharf.

SAMO – bút danh graffiti

Từ năm 1978, các bức graffiti SAMO của Basquiat (một bút danh, được cùng sử dụng bởi một người bạn của ông là Al Diaz, viết tắt của “same old shit”) bắt đầu xuất hiện quanh Lower Manhattan – và thỉnh thoảng trên các toa của chuyến tàu D mà ông đi từ nhà đến Brooklyn. Các tác phẩm dí dỏm này cuối cùng đã lọt vào mắt xanh của The Village Voice, nơi đã xuất bản một đoạn nói về chúng. Basquiat và Diaz cuối cùng đường ai nấy đi, và SAMO tan rã vào năm 1979. Mặc dù có mối quan hệ sớm với graffiti, Basquiat chưa bao giờ xem mình là một nghệ sĩ graffiti.

Nuôi dưỡng tài năng lẫn nhau: Basquiat và Warhol 

Basquiat từ lâu đã tôn kính nghệ sĩ Pop huyền thoại Andy Warhol. Năm 1980, họ gặp nhau tại một nhà hàng ở Soho, và Basquiat cho ông xem bản sao của một trong những bức ảnh ghép của mình. Hai người gặp lại nhau hai năm sau đó, khi Bruno Bischofberger, đại lý nghệ thuật của Basquiat đưa anh ta đến Warhol’s Factory. Warhol rất ấn tượng với nghệ sĩ trẻ; hai người nhanh chóng bắt đầu làm việc cùng nhau và trở thành bạn thân.Từ năm 1983 đến năm 1985, họ đã hợp tác trong một số bức tranh. Theo Ronnie Cutrone, một trong những trợ lý studio của Warhol, “Mối quan hệ là cộng sinh. Jean-Michel nghĩ rằng anh ấy cần sự nổi tiếng của Andy và Andy nghĩ rằng anh ấy cần dòng máu mới của Jean-Michel. Jean-Michel lại tạo cho Andy một hình ảnh nổi loạn. “

Buổi biểu diễn nghệ thuật cấp tiến đầu tiên của thập niên ’80’ 

Bước đột phá lớn của Basquiat xảy ra vào tháng 6 năm 1980, khi tác phẩm của ông được đưa vào The Times Square Show, một triển lãm dành cho nhiều nghệ sĩ do tập thể cấp tiến Colab and Fashion Moda tại New York, một không gian nghệ thuật cộng đồng South Bronx phụ trách. Được dàn dựng trong một tòa nhà bỏ hoang giữa khu phố, buổi trình diễn còn có các tác phẩm của Kenny Scharf, Jenny Holzer, Nan Goldin và Keith Haring. Sự chú ý của giới truyền thông nhờ chương trình đó đã giúp khởi động sự nghiệp của Basquiat. The Village Voice gọi đây là ‘chương trình nghệ thuật cấp tiến đầu tiên của thập niên 80’. Jeffrey Deitch đã viết trên tạp chí Art in America rằng “một mảng tường được sơn bởi SAMO, người vẽ khẩu hiệu graffiti khắp nơi, là sự kết hợp hoàn hảo giữa de Kooning và những nét vẽ nguệch ngoạc trên tàu điện ngầm.” Năm 1981, Basquiat được mời tham gia phòng trưng bày do Annina Nosei điều hành, người đã rất ấn tượng với tác phẩm của ông sau khi chiêm ngưỡng nó trong buổi trình diễn đột phá New York/New Wave tại PS1 vào đầu năm đó.

1982: Buổi trình diễn cá nhân đầu tiên và sự ra mắt của một ngôi sao 

Năm 1982 đặc biệt quan trọng đối với Basquiat. Vào tháng 3, Nosei tổ chức chương trình cá nhân đầu tiên của mình, chương trình này đã cháy vé. Basquiat đã đi đến Modena, Ý và những bức tranh anh ấy tạo nên ở đó – Untitled, Profit 1 và Boy and Dog in a Johnnypump – được xem là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của ông. Năm 2016, Untitled đã xác lập kỷ lục thế giới cho Basquiat tại phiên đấu giá, khi nó được bán với giá 57.285.000 USD tại Christie’s New York. Một năm sau, bức tranh đầu lâu năm 1982 được bán với giá 110,5 triệu đô la tại New York, lập kỷ lục thế giới mới cho nghệ sĩ trong cuộc đấu giá.

Cuối năm đó, Basquiat triển lãm tại Documenta VII ở Kassel; vào tháng 12, tạp chí Artforum đã xuất bản một bài luận về nghệ sĩ trẻ, đưa ông lên hàng siêu sao. Sau này, chính Basquiat cũng nói rằng năm 1982 là khi ông ‘tạo ra những bức tranh đẹp nhất từ trước đến nay‘.

Cặp kè với Madonna và gặp Rauschenberg tại California 

Cũng trong năm 1982, Basquiat đã dành thời gian đến bờ biển phía Tây, làm việc trong một không gian bên dưới ngôi nhà tại California của Larry Gagosian. Điều này dẫn đến buổi biểu diễn thứ hai của ông tại Phòng trưng bày Gagosian ở Los Angeles, vào năm 1983. Nhưng ông không phải là khách mời sắp nổi tiếng duy nhất dưới mái nhà của Gagosian: Basquiat dẫn theo bạn gái khi đó của ông, một ca sĩ đang lên, được gọi là Madonna. “Anh ấy nói với tôi, cô ấy sẽ trở thành một ngôi sao lớn”, Gagosian sau này nhớ lại. Ở California, Basquiat bị thu hút bởi những tác phẩm Robert Rauschenberg đang sản xuất tại xưởng in nổi tiếng Gemini G.E.L. Basquiat đã đến thăm Rauschenberg vài lần, và sẽ tiếp tục lấy cảm hứng từ nghệ sĩ theo trường phái Biểu hiện Trừu tượng này.

Nhà vô địch mới được tờ The New Yorker ca ngợi

Ca ngợi Tác phẩm của Basquiat đã gây được tiếng vang lớn đối với nhiều người trong thế giới nghệ thuật, những người mong muốn loại bỏ xu hướng Tối giản đã thống trị vào cuối những năm 1960 và 1970. Với Basquiat, một thành viên chủ chốt của phong trào Tân biểu hiện (Neo-Expressionist), họ đã tìm thấy một nhà vô địch mới. Như nhà phê bình Peter Schjeldahl của tờ The New Yorker sau này đã viết về những bức tranh của Basquiat từ năm 1982, “Bạn không thể học cách làm những thứ này. Đó là tài năng, được phục vụ bởi mong muốn và sự tập trung tương xứng – cùng niềm vui.” Schjeldahl bày tỏ, Basquiat là “một họa sĩ từ ngay từ phần cốt lõi”.

Basquiat, jazz, blues, đời sống và huyền thoại hip-hop

Âm nhạc, và cụ thể là nhạc jazz, rất quan trọng đối với tác phẩm của Basquiat. Nghệ thuật của ông đã tạo ra một đối tác trực quan sống động với sự nhấn mạnh phổ biến về tính ngẫu hứng, cấu trúc phi tuyến tính và lấy mẫu (sampling). Các bức tranh thường tôn vinh những anh hùng nhạc jazz yêu thích của ông, chẳng hạn như Charlie Parker, giống như cách ông tôn vinh nghệ thuật dành cho các vận động viên nổi tiếng, võ sĩ quyền Anh và các biểu tượng cá nhân khác, nhiều người trong số họ đã phải vật lộn để giành được sự công nhận của người da trắng.

Năm 1984 Basquiat vẽ MP, một bức tranh về người bạn Michael Patterson của ông. Cả hai đều tận hưởng cuộc sống về đêm của khu phố Tribeca ở New York – đặc biệt là tại Area, một câu lạc bộ tồn tại ngắn ngủi khá nổi tiếng với những bữa tiệc sân khấu xa hoa có sự tham dự của Joan Rivers và Giorgio Armani.

Để có được bức chân dung ‘từ cuộc sống’ (from-life) hiếm hoi này, Patterson đã làm mẫu cho Basquiat tại studio Great Jones Street của ông, cách câu lạc bộ một quãng đi bộ ngắn. Ở phía bên phải của khung vẽ, Basquiat đã cắt ghép bốn bản sao Xerox của các tên bài hát nguệch ngoạc, bao gồm ‘Funky Butt’, ‘Georgia Bound’ và ‘Fixin’ to Die Blues ‘- các bản nhạc của những người tiên phong trong nhạc jazz và blues người Mỹ gốc Phi, lần lượt là Bolden, Blind Blake và Bukka White.

Cuối năm đó, Patterson sẽ làm mẫu vẽ bức tranh thứ hai – cũng có tên là MP – có lẽ khiến ông trở thành người duy nhất được vẽ từ đời thực nhiều hơn một lần bởi Basquiat.

Điều quan trọng không kém đối với Basquiat là hip-hop, sự xuất hiện của nó song hành với sự phát triển nghệ thuật của Basquiat. Năm 1981, ông xuất hiện với tư cách là một DJ trong video cho đĩa đơn đứng đầu bảng xếp hạng của Blondie, Rapture – video rap đầu tiên từng được phát sóng trên MTV. Ông cũng đã tạo ra một bản thu âm hip-hop huyền thoại, Beat Bop, một trận rap battle giữa MC K-Rob và Rammellzee, được minh họa bằng nghệ thuật của riêng Basquiat. Với những bản sao gốc cực kỳ hiếm, nó đã trở thành một trong những đĩa nhạc rap được săn lùng nhiều nhất từng từ trước đến nay.

“Tôi không nhìn thấy nhiều bức tranh có mặt người da đen trong đó” 

Basquiat là một trong số ít người Mỹ gốc Phi trong thế giới nghệ thuật chủ yếu là người da trắng. Trong suốt sự nghiệp của mình, nghệ thuật chính trị sâu sắc của ông đã nói lên sự đen tối, những thử thách và tổn thương mà người da đen ở Mỹ phải trải qua. Sự tập trung của ông vào văn hóa da màu không phải là điển hình của nhiều nghệ sĩ vào thời điểm đó, và tác phẩm của ông đã giúp thu hút sự chú ý về sự thiếu đa dạng trong thế giới nghệ thuật. 

Theo học giả Richard Marshall, Basquiat ‘liên tục chọn lọc và đưa vào tác phẩm của mình các từ ngữ chứa đựng những tham chiếu và ý nghĩa tích cực – đặc biệt là những mối quan tâm sâu xa của ông về chủng tộc, nhân quyền, tạo ra quyền lực và sự giàu có.’ 

“Tôi nhận ra rằng tôi không nhìn thấy nhiều bức tranh có người da đen trong đó,” Basquiat tự giải thích, sau đó nói thêm, “người da đen là nhân vật chính trong hầu hết các bức tranh của tôi.”

‘Hoàng gia và những con phố’ – Basquiat như một chiến binh vương giả 

Cùng với võ sĩ quyền anh, vua chúa là một trong những họa tiết lâu bền nhất của Basquiat. Ông bắt đầu sử dụng chiếc vương miện làm chữ ký khi chọn cánh cửa của các phòng trưng bày nghệ thuật SoHo làm tranh của mình. Ngay từ đầu, Basquiat đã mô tả chủ đề của mình là “hoàng gia, chủ nghĩa anh hùng và đường phố”; khi sự nghiệp của ông tiến triển, những chiếc vương miện ban đầu đã phát triển thành những nhân vật chính thức trong chiếc mũ miện lấp lánh. Chiến binh vương giả của Basquiat một phần là biểu tượng cho sự thành công của ông: Basquiat, ‘Vua của những con phố’, đã chinh phục thế giới nghệ thuật.

Bìa tạp chí và cuộc chiến với chứng nghiện ma túy 

Năm 1983, khi mới 22 tuổi, Basquiat được đưa vào Whitney Biennial, trở thành nghệ sĩ trẻ nhất đại diện cho nước Mỹ trong một triển lãm quốc tế lớn về nghệ thuật đương đại. Năm 1985, ông được xuất hiện trên trang bìa của Tạp chí New York Times. Basquiat đang trên đỉnh cao của sự nghiệp – nhưng phải chống chọi với chứng nghiện ma túy nghiêm trọng, điều này đã khiến Nosei ngừng đại diện cho ông. Nhiều người thân cận với Basquiat sau này nói rằng chỉ Warhol mới có thể khiến Basquiat kiềm chế việc sử dụng ma túy; khi Warhol qua đời, vào năm 1987, Basquiat suy sụp nhanh chóng. Basquiat qua đời vào ngày 12 tháng 8 năm 1988, tại thành phố New York, do dùng thuốc quá liều.

Được các nhạc sĩ và ngôi sao điện ảnh hoan nghênh 

Ngày nay, tác phẩm của Basquiat xuất hiện trong bộ sưu tập của một số nhân vật hàng đầu thế giới về âm nhạc và điện ảnh, bao gồm tay bass của U2 Adam Clayton, Jay-Z và Leonardo DiCaprio. Nam diễn viên Johnny Depp, người đã đưa ra đấu giá tám bức tranh và bản vẽ của Basquiat tại Christie’s vào năm 2016, nói về nghệ sĩ: “Không gì có thể thay thế được sự nồng nhiệt và tính tức thời của Basquiat, hoặc những câu hỏi và sự thật tuyệt đối mà ông ấy đưa ra.” Thật đáng ngạc nhiên, mặc dù tác phẩm của Basquiat đã đạt được nhiều sự hoan nghênh và thành công ấn tượng trong các cuộc đấu giá, không có bất kỳ bức tranh nào của Basquiat có mặt trong các bộ sưu tập công khai tại Vương quốc Anh.

Người dịch: Nam Vu
Nguồn: Christie’s