“Nhà khảo cổ” cam chanh - người tìm lại hàng chục giống cây cổ
Vào mùa hè năm 1980, tại một khu vườn riêng tư, khuất trong vùng ngoại ô ở Florence nước Ý, ông Paolo Galeotti – Chuyên gia Chi Cam Chanh, đang đưa ra những lời khuyên cho một người làm vườn. Cây citrus aurantium (Tạm dịch: Cam đắng) mà ông đang kiểm tra, có chiều cao khoảng 3 mét. Cái cây đang trong tình trạng khá tệ. Galeotti hạ tầm mắt và chợt để ý một mầm nhỏ, một cành con. Hình dạng của mầm lá tuy tương tự với những cây khác, nhưng lại không hoàn toàn giống hệt. Dẫu có sự tương đồng nhưng vẫn mang nét khác biệt so với giống cây thông thường.
Vào giây phút đó, Galeotti mới sửng sốt nhận ra rằng: Đây có lẽ là cái cây cuối cùng thuộc giống cây chi cam chanh cổ đại đã biến mất hơn một thế kỷ rưỡi. Cụ thể hơn, cây này thuộc một dòng hiếm được biết với tên citrus bizzarria ( nói đúng hơn “bizzarria” có nghĩa là “kì dị”). Đó là cây chi cam chanh duy nhất có thể cho ra 3 loại quả khác nhau trên cùng 1 cây được cấy ghép (được cho là giống với ba loại quả: thanh yên, cam đắng và một loại quả trộn lẫn hương vị của cả 2 loại vừa nêu). Ông cho biết, “Tôi chắc chắn nó là giống bizzarria, tuy nhiên tôi phải chờ thêm 3 năm nữa mới có thể công bố. Tôi ghép mầm đó vào một thân cây ở vườn nhà và xem nó sẽ cho ra quả gì.” Trực giác của ông đã đúng.
Khám phá bất ngờ của Galeotti đã giúp giống citrus bizzarria tái xuất hiện tại khu vườn Villa di Castello, nơi gia tộc Medicis đã từng vơ vét các giống cây quý hiếm trong suốt thời Phục Hưng. Gia tộc Medicis – gia tộc quyền lực bậc nhất ở Florence và Tuscany từ thế kỷ 15 đến thế kỷ 18, cũng là gia tộc quản lý khu vườn vì trong thời kỳ ấy, cách bài trí các loài cây quý trở thành chuẩn mực cạnh tranh sự danh giá giữa các gia đình quý tộc ở châu Âu. Gia tộc Medicis đã để lại một di sản văn hóa và nghệ thuật phi thường: ngày nay, khu vườn nắm giữ bộ sưu tập cây kiểng họ cam-chanh lớn nhất thế giới. Trong khu vườn có khoảng 600 chủng và loại cây khác nhau, có những loại là cây cổ và hơn nữa – sinh trưởng rất tốt. Tu sĩ, nhà thám hiểm và đôi khi là các thành viên gia tộc Medici mang chúng đến khu vườn.
Thế nhưng, khoảng 40 năm về trước, bộ sưu tập đáng kinh ngạc này vướng phải nguy cơ chìm vào quên lãng. Chính ông Galeotti – Giám đốc văn phòng “Parks and Gardens” tại bảo tàng Tuscany đã giới thiệu lại hàng chục giống cây họ cam-chanh tại khu vườn như citrus medica digitata (một loại quả cực giống ngón tay người) và citrus lumia ( được biết đến như “quả táo của Adam”, vì một vài học giả cho rằng loại quả cấm trong vườn địa đàng là quả của cây “citrus”, chứ không phải là táo). Qua công trình của mình, ông đã giúp phân loại và đặt tên cho hơn 100 chủng loại cây khác nhau. Các nhà làm vườn chỉ đơn giản gọi những cây này là “cây chanh” trong hàng thập kỷ.
Galeotti nói trong lúc dạo quanh những con đường rải sỏi trong công viên. “Khi tôi được đảm nhận khu vườn vào năm 1998, không ai có một ý niệm gì về giống cây được trồng trong chậu.” Ông giải thích rằng những người làm vườn cuối cùng cho gia tộc Savoia – gia tộc hoàng gia cuối cùng còn cai trị đến cuối Thế Chiến II, bỏ lại khu vườn, một kỷ nguyên đã kết thúc. “Những người kế tục không còn niềm đam mê hay sự hiếu kỳ như những tiền nhân đối với kho báu xung quanh họ.”
Nhưng, lòng hiếu kỳ trong Galeotti lại bị khuấy động. Ông đã hỏi các nhà học giả và thực vật học rằng các cây trong khu vườn Villa di Castello đại diện cho chủng loại nào và kết quả chẳng thu được gì nhiều. Cũng vì thế ông đã lật lại lịch sử “ Không ai có thể cho tôi câu trả lời trọn vẹn. Do vậy tôi đã tự khóa mình trong trung tâm lưu trữ quốc gia Ý và thư viện quốc gia tại Florence,” ông nói. “Cả thế giới cứ thế mở ra với tôi.” Trong nhiều tuần ấy, Galeotti đã tham chiếu nhiều tác giả như Giovanni Battista Ferrari, một tu sĩ dòng tên sống trong thế kỷ 16 và 17 và tác phẩm của thợ chạm khắc Johann Christoph Volkamer được xuất bản vào đầu thế kỷ 18.
Nhờ vào tính tỉ mẩn và độ chính xác của những bản tái bản trong thời cổ xưa, Galeotti có thể so sánh những loại chi cam chanh được miêu tả trong các tác phẩm với những loài thực vật chưa xác định mà ông đang chăm bón. Đặc biệt, Bartolomeo Bimbi là một trong các họa sĩ lừng danh nhất trong thời Phục Hưng tĩnh lặng, đã giúp Galeotti trong công cuộc nghiên cứu: Trong bốn bức sơn dầu, Bimbi đã phác họa 116 cây chi cam chanh được đặt tại các khu vườn của gia tộc Medici. Nhờ vào các tác phẩm của ông, Galeotti đã phát hiện 80 loại cây trong tranh vẫn hiện diện tại khu vườn Villa di Castello mà không ai hay biết.
Galeotti đã dùng khoa học hiện đại để xác minh những cây mà ông chăm sóc thật sự khớp với những đồng loại của chúng hàng thế kỷ trước. Ông đến CNR (viết tắt từ tên gọi Italian National Council of Research – Hội Đồng Nghiên cứu Quốc gia Ý) để thu thập DNA của giống cây chi cam chanh thuộc gia tộc Medici. Qua đó, ông không chỉ xác minh suy nghĩ của mình mà còn phát hiện thêm hàng chục cây lai tự nhiên giữa cây chanh và cây chi cam chanh. Ông nói “Chuyện đó nghe có vẻ hiển nhiên ở thời điểm hiện tại, nhưng vào thời đó thì chuyện này thật đáng kinh ngạc.” Ông đã tặng những nguồn gen này cho viện nghiên cứu Sicily để bảo tồn di sản cho những thế hệ tương lai.
Lúc ấy, Galeotti chỉ còn phải làm nốt một việc: Phân loại hàng chục giống và loại cây mà ông tìm lại được. Ông nói: “Tôi không phải là chuyên gia phân loại chuyên nghiệp. Tôi chỉ tự quyết định tên gọi của các loại cây và giống cây theo thứ tự vì trong các tài liệu cổ, các loại cây chi cam chanh được đặt tên theo nhiều cách khác nhau. Và vì vậy ngày nay người ta vẫn hay nhầm lẫn giữa các giống cây.”
Gia tộc Medici chăm chút vườn Villa di Castello cẩn thận đến mức họ đã để bức Primavera (Tạm dịch: Mùa Xuân Vĩnh Cửu) – một trong những bức họa nổi tiếng nhất lịch sử cho đến tận đầu thế kỷ 20. Lorenzo di Pierfrancesco dé Medici được ủy quyền bức họa từ Sandro Botticelli và người ta cho rằng chính khu vườn Villa là nguồn cảm hứng cho danh họa. Botticelli đã vẽ rất nhiều cam xung quanh thần Vệ Nữ và thần Tình Yêu cũng như nhiều loài hoa trên mặt đất trong khung cảnh của bức tranh.
Khi gia tộc Medici rơi vào cảnh xáo trộn, gia tộc Hapsburgs-Lorraine đã lên nắm quyền cả vùng Duchy, Tuscany và tất cả tài sản của gia tộc Medici. Trong lúc thiết kế lại toàn bộ khu vườn Villa di Castello, họ cũng nhận ra được giá trị của sưu tập cây cảnh mà mình thừa hưởng. Vì vậy gia tộc này đã xây dựng hai tòa nhà (tổng cộng khoảng 1200 mét vuông) để làm chỗ trú đông cho các cây chi cam chanh (trong tiếng Ý là limonaie) mà vẫn được sử dụng cho đến ngày nay. Trước đó, các cây chi cam chanh được trồng trong không gian rộng lớn gần chuồng ngựa. Do cây rất dễ bị chết khi nhiệt độ xuống thấp nên hơi ấm từ động vật sẽ giúp những cây này chịu được mùa đông giá rét.
Trong Thế Chiến I, hai tòa nhà limonaie được dùng để làm bệnh viện dã chiến. Galeotti cho rằng: “Chính thời điểm đó, những cây chi cam chanh của gia tộc Medici chịu nhiều thương tổn nhất.” Ông giải thích rằng: “Những cây này bị bỏ ngoài trời đông giá rét 3 năm liên tục. Những thân cây tiếp xúc với không khí đều chết và những nhành cây thì được dùng nhóm lửa để sưởi ấm những binh lính bị thương. Một vài giống cây chết đi và biến mất mãi mãi. Số khác được cắt tỉa và dần sinh trưởng. Những vết cắt tỉa đó vẫn in hằn cho đến ngày nay. Ông Galeotti nói: “Những cây này giống hệt những người sống sót sau chiến tranh vậy. Chúng trở nên khập khiễng vì đã đấu tranh và sinh tồn. Sức mạnh của cây cối quả thực rất phi thường.”
Thế nhưng những loài cây này, đặc biệt là chủng citrus bizzarria vẫn còn mang nhiều bí ẩn. Rất có khả năng những giống bizzarria đã chết sạch trong Thế Chiến I hoặc chỉ đơn giản thay hình đổi dạng. Galeotti nói: “Khi đã nhiều tuổi, những cây này có thể còn lại những đặc tính của tổ tiên và trở về giống cam đắng. Hiện tại tôi vẫn chưa có một đáp án chắc chắn, nhưng tôi cho rằng bizzarria là kết quả lai giống tự nhiên giữa một mầm cây dại và cây được nuôi trồng.”
Ông cần ít thời gian nhưng không quá lâu để tìm hiểu thêm. Người bảo vệ bộ sưu tập vô giá này sẽ nghỉ hưu trong 3 năm tới. Đến thời điểm hiện tại, ông vẫn chưa có người kế nhiệm nên tương lai của những cái cây này là bất định. Ông nói: “Tôi đang huấn luyện một vài người, nhưng mọi việc khá khó khăn. Nguồn ngân sách để chăm sóc công viên này cũng như những công viên khác ở Tuscany ngày càng ít. Những cây này cũng giống như những bức tranh cổ vậy nhưng chúng sẽ không ổn khi ở trong viện bảo tàng như tranh vẽ được. Chúng cần nước và sự chăm sóc. Nếu không như vậy, chúng ta có nguy cơ mất đi chúng mãi mãi.”
Nguồn: Atlas Obscura
Người dịch: Jane
Ảnh và ảnh bìa: Atlas Obscura & Wikipedia
Cùng tác giả
