Trong phần trước, tôi đã nhấn mạnh về tầm quan trọng của“người mua thông thái” ở khâu giám định lai lịch (mục 3a) và giám định thị giác (mục 3b). Khi tranh Việt lên giá, các sàn liên tục mở phiên bán – riêng trong tháng 4 và 5/2021 tôi đếm sơ qua đã có không dưới 20 phiên trực tuyến ở khắp Á, Âu, Mỹ, Úc. Số lượng người có chuyên môn thẩm định tranh Việt ít ỏi cộng với ngôn ngữ giao dịch không phải tiếng Việt khiến nạn tranh giả càng hoành hành thêm. Hôm nay tôi sẽ minh họa việc đánh giá tranh sao, chép và bắt chước mà tôi đã quan sát được, riêng với tranh giai đoạn Đông Dương.

Phân biệt các thuật ngữ

Trước hết ta phân biệt nhanh các thuật ngữ được quy ước bởi cộng đồng nghiên cứu đấu giá quốc tế:

1) Tranh thật độc bản sẽ được ghi là “by [nghệ sĩ]”.

2) Với tranh sao: nếu a) được sao từ chính tác giả, sẽ được ghi là “replica by [nghệ sĩ]”, nếu b) là bản in giới hạn số lượng, sẽ được ghi là “edition [bản số x]/[tổng số y]” kèm chữ ký, nếu c) là bản sao của một đơn vị xuất bản có sự chấp thuận và giám sát của nghệ sĩ, sẽ được ghi là “production of [nghệ sĩ] by [đơn vị xuất bản]”.

3) Với tranh chép bởi một nghệ sĩ khác, sẽ được ghi là “by [nghệ sĩ chép] after [nghệ sĩ gốc]”

4) Với tranh bắt chước phong cách nghệ sỹ: nếu a) được thực hiện bởi học viên trong xưởng của nghệ sĩ, sẽ được ghi là “by studio of [nghệ sĩ]”, nếu b) được thực hiện bởi một nghệ sĩ khác cùng thời, sẽ được ghi là “by the circle of [nghệ sĩ]”, nếu c) được thực hiện bởi những người thế hệ sau, sẽ được ghi là “in the manner/style of [nghệ sĩ]” hoặc “after [nghệ sĩ]”

5) Với tranh được cho là của nghệ sĩ, nhưng với bằng chứng không đảm bảo, sẽ được ghi là “attributed to [nghệ sĩ]”.

Từ khi bức “Chân dung cô Phượng” lập kỷ lục, giới đầu cơ săn lùng tranh Đông Dương ngày càng nhiều hơn. Nếu không cẩn thận, người mới chơi tranh sẽ rất dễ bị mua lầm tranh chép công khai hoặc tinh vi. Sau đây là một số ví dụ minh họa cho các khái niệm trên.

Các ví dụ

Ví dụ 1: Tranh thật độc bản (trường hợp 1)

Bức “Thiếu nữ làm thơ” (1943) của Mai Trung Thứ, cùng phiên đấu với bức “Chân dung cô Phượng” tại Sotheby’s Hongkong 18.04.2021. Để giám định lai lịch, sàn cung cấp đầy đủ thông tin chứng minh rằng bức này bắt nguồn từ bộ sưu tập của Jean-François Apesteguy, là chủ gallery đỡ đầu cho họa sĩ từ những năm cuối 1950s, sau đó truyền tay qua cho Madame Dothi Dumonteil, người chủ quá cố của bức “Chân dung cô Phượng”. Để giám định thị giác, sàn đưa ra một bài tiểu luận 700 từ phân tích về bút pháp tranh để cho thấy những điểm đặc sắc và nhất quán với phong cách Mai Thứ. Tranh gõ búa USD800,000.

Ví dụ 2: Tranh sao in của nghệ sỹ (trường hợp 2b)

Bức “Mẹ và con” của Lê Phổ của sàn Midnight Sun Antique, California 27.12.2020. Giám định cho thấy đây là bản sao in thạch bản, có chữ ký than chì bằng tay của họa sĩ, và dòng chữ “Preuve d’artiste 5/8 Rives”, tức bản in thử (“Artist’s Proof”) số 5/8, tại thành phố Rives, Pháp. Tranh gõ búa USD550.

Ví dụ 3: Tranh sao của đơn vị xuất bản (trường hợp 2c)

Bản sao bức “Gió thổi” của Mai Thứ, sàn Millon, Paris 04.05.2021. Sàn cung cấp thông tin rằng đây là bản sao sản xuất có giới hạn, bằng lụa, có dấu triện Mai Thứ, do Apesteguy Gallery (của ông Jean-François Apesteguy nêu trên) phát hành. Phòng tranh này là đơn vị đại diện cho Mai Thứ trong giai đoạn hậu chiến, nên những bản sao này đã có sự phê duyệt của họa sĩ (nhưng không có thông tin về tổng số bản sao được phát hành). Vậy nên phần miêu tả ghi là “Production of Mai Thu by Apesteguy Gallery”. Tranh gõ búa EUR455.

Ví dụ 4: Tranh chép bởi một nghệ sĩ khác, có danh tính (trường hợp 3)

Bức tranh chép “Thiếu nữ cầm tách trà” do một nghệ sĩ tên Lim Kim Mary vẽ theo phong cách Mai Thứ, sàn Boisgirard Antonini, Paris 17.06.2020. Trường hợp này rất dễ xử lý, vì nghệ sĩ công khai ký “Lim Kim Mary d’opres Mai Thu” trên tranh, không còn gì để bàn cãi. Vậy nên phần miêu tả ghi là “Lim Kim Mary after Mai Thu”. Tranh gõ búa EUR520.

Ví dụ 5: Tranh chép bởi một nghệ sĩ khác, không danh tính (trường hợp 4c)

Bức tranh vô đề, theo phong cách Mai Thứ, sàn Rhyton Gallery, New York, rao bán ngày 17.05.2021 sắp tới. Đây là một trường hợp thú vị, sơn dầu, có triện Mai Thứ. Tranh đi kèm giấy chứng nhận của một chuyên gia thẩm định chữ ký tại Mỹ là Frank P. Garo FHE (xem hình), chấm điểm chữ ký và triện lên tới cấp độ xác thực cao nhất 10/10 vào ngày 21.04.2021, sau khi phân tích kích cỡ, hình khối và độ tự nhiên của chúng. Nhưng rõ ràng bằng chứng này là khá yếu ớt, bởi chuyên gia pháp khoa nọ có thể quen thuộc với chữ ký tay phương Tây, nhưng đây là chữ ký tranh phương Đông, một phạm trù khác hẳn. Và khi ta nhìn vào bút pháp của tranh sẽ lập tức thấy nhiều nghi ngờ. Vậy nên sàn đấu giá đã tỏ ra dè dặt rồi quyết định miêu tả tranh này là “in the manner of Trung Thứ”, bất chấp lá thư của ông Frank. Tranh được định giá US$10,000-25,000, gõ búa giá US$13,000.

Ví dụ 6: Tranh được cho là của nghệ sĩ, với bằng chứng yếu (trường hợp 5)

Bức tranh vô đề, được cho là có khả năng của Lê Thị Lựu, sàn Deutsch Auktionen, Vienna, ngày 31.03.2021. Tranh sơn dầu trên toan khổ lớn 79x60cm được ký “le thi luu”, không có bất cứ thông tin nào khác. Như vậy là không có lai lịch để giám định. Về mặt thị giác, tranh có bút pháp ngô nghê và cứng, nhất là ở các quệt màu, không có sự tinh tế thường thấy trong tranh bà. Chắc biết rằng tranh giả, nên nhà đấu giá dùng chữ “Attributed to Le Thị Lựu”, và đưa ra mức giá rất thấp EUR300-600. Vậy mà cũng có người mua với giá gõ búa EUR900.

Ví dụ 7: Tranh giả, với kỹ năng ngô nghê

Trường hợp này mới xảy ra tháng trước, không đấu qua sàn, mà do một người bạn tôi mua phải. Tranh than chì “Chân dung Văn Cao” được bên bán cho là của Lê Văn Xương – có chữ ký và ghi năm 1953. Tôi có trao đổi với đại diện gia đình cố họa sĩ, và chúng tôi cùng bật cười vì năm 1953 Văn Cao mới 30 tuổi. Có lẽ kẻ chép tranh này là một người không có khái niệm về thời gian.

Ví dụ 8: Nghi vấn tranh giả, với thủ thuật bán quay vòng

Bức tranh vô đề, được cho là của Mai Thứ, sàn Authentic Art Auction, Florida, phiên sắp tới ngày 21.05.2021. Bức này có nhiều vấn đề.

Về mặt giám định lai lịch – tranh không có nhiều thông tin, ngoài một con dấu sau lưng tranh từ Falmouth Art Gallery. Tuy nhiên, đây là một phòng tranh tại Cornwall, Anh quốc, không có kinh nghiệm và uy tín về giao dịch tranh Đông Dương, nên đây là một bằng chứng yếu. 

Khi tìm hiểu thêm về lịch sử giao dịch, tôi phát hiện ra rằng bức tranh này đã được rao bán đến lần thứ 3, tại cùng sàn này (tôi nhận ra khi nhìn thấy nó ở lần đấu thứ hai – và đây là lần thứ ba). Lần đầu tiên, nó được đấu ngày 29.03.2021, với giá dự đoán USD20,000-40,000, được mua với giá USD12,000. Lần thứ hai, nó được đấu ngày 20.04.2021, lần này sàn nâng giá dự đoán lên USD25,000-50,000, và nó đã được 11 người trả giá, với giá thắng cuộc USD18,000. Phải chăng, người chủ mới hẳn đã nhận ra sự không ổn, nên lập tức đăng ký bán quay vòng tiếp theo?

Một chút thời gian tìm kiếm thêm trong danh mục Mai Thứ của các nhà đấu giá uy tín hơn, đã đưa ra kết quả như tôi dự đoán. Tôi đã thấy một bức giống như vậy – bức “Em trai và chị gái” (1965) đã được đấu tại Sotheby’s Hongkong ngày 06.10.2014 – khả năng nhiều đây mới là bức gốc. Về mặt giám định thị giác, cả hai bức đều là mực và màu bột trên lụa, nhưng bức sắp đấu ghi năm “1967” và có khổ lớn (49x31cm), còn bức Sotheby’s ký năm “1965” và có khổ nhỏ (23x15cm). Chữ ký và bút pháp của bức Falmouth cũng vụng về hơn nhiều so với bức Sotheby’s – hãy để ý phần màu nền, tay áo người chị và miệng hai nhân vật.

Với những nghi vấn trên, tôi đã viết thư cho sàn Authentic Art Auction để khuyến cáo họ, nhưng tới giờ vẫn chưa có hồi âm. Ở lần đấu thứ ba này, hiện sàn đưa giá dự đoán USD25,000-50,000 với giá khởi điểm USD15,000 và đã gõ búa ở USD15,500.

Tôi minh họa một vài ví dụ như vậy, để thấy rằng tình trạng mập mờ thật giả trong tranh Việt vẫn đang diễn ra trên diện rộng. Nhưng không có nghĩa rằng chúng ta nên làm ngơ. Cách tốt nhất để cộng đồng tự bảo vệ mình là hãy chia sẻ thật nhiều thông tin, để chúng ta cùng nhau nâng cao kiến thức và cảnh giác.

Nguồn: Ace Lê