Hai người đàn ông đều tìm ra quá trình chọn lọc tự nhiên cùng một lúc, nhưng tại sao chúng ta chỉ nhớ đến một người?

Charles Darwin bị suy giảm trí nhớ. Nhà khoa học già lỗi lạc với bộ râu trắng đang đọc bức thư của học trò ông. Bức thư đã đi khắp thế gian, từ Malaysia đến nhà của Darwin ở Anh quốc, nơi ông sáng tác ra cuốn sách mà sau này trở thành đỉnh cao vinh quang trong sự nghiệp. Cho đến một ngày tháng bảy năm 1858, Darwin đã là nhà khoa học nổi tiếng.

Trong khoảng 2 thập kỷ, ông dần hoàn thiện tác phẩm khoa học “Nguồn gốc muôn loài“, cuốn sách đã giúp Darwin trở thành một trong những nhà khoa học lỗi lạc nhất thế kỷ 19 và là gương mặt lịch sử đáng giá cho giáo trình môn khoa học ở các trường trung học. Nhưng bản dự thảo đó vẫn chưa được hoàn thành. Vào ngày 1 tháng 7, bức thư của người học trò trẻ được ông dẫn dắt đã cập bến bằng tàu hơi nước, nó mô tả học thuyết giống hệt những gì ông đã nung nấu trong 2 thập kỷ qua.

Bức thư là của nhà khoa học trẻ tuổi Alfred Russel Wallace và học thuyết đó là chọn lọc tự nhiên. Cho những ai đã quên, chọn lọc tự nhiên là học thuyết đã được chứng minh rằng quần thể các sinh vật thích nghi tốt nhất với môi trường sống sẽ tồn tại và duy trì nòi giống tốt hơn với những loài cùng một kiểu gen, trong khi những sinh vật khác lụi tàn. Nó được xem là bước quan trọng nhất của thuyết tiến hoá – “kẻ mạnh nhất luôn tồn tại”. Những nhà khoa học ở thời đó biết rằng thuyết tiến hoá đang diễn ra, nhưng họ không hình dung được bằng cách nào. Thuyết của Darwin (thoạt nhìn có vẻ là của Wallace) sẽ thay đổi hoàn toàn những nghiên cứu về sự tiến hoá và hiểu biết của chúng ta về thế giới xung quanh.

Darwin bắt đầu xây dựng hệ thống lý thuyết của mình vào cuối những năm 1830, theo các bút tích và thư từ của ông. Ông đã lặng lẽ làm điều đó trong 20 năm, thu thập dữ liệu và xây dựng hệ thống lý thuyết một cách chính xác và thuyết phục nhất có thể. Ông cũng đã gửi tác phẩm và nội dung thuyết của mình cho bạn bè nhưng không viết hoặc nêu bất cứ điều gì với công chúng. Tuy nhiên, trong thời gian đó, Darwin và Wallace có trao đổi thư từ với nhau, Darwin đóng vai trò như một người cố vấn, và Wallace đã gửi các loài chim có mặt trong các nghiên cứu của mình ở Nam Mỹ và Châu Á cho ông. Mặc dù họ bàn luận về những điều phát hiện được, nhưng không ai nhắc đến thuyết tiến hóa. Chỉ khi lá thư của Wallace đến nơi, Darwin mới nhận ra rằng: họ – hai người đàn ông cách nhau nửa vòng trái đất, sống trong các múi giờ hoàn toàn khác nhau – đã cho ra cùng một kết luận.

Tháng 5 năm 1857, Darwin viết cho Wallace để nói: “Tôi biết rất rõ rằng chúng ta đều đã suy nghĩ rất nhiều, ở một mức độ nhất định, và đã cho ra kết luận giống nhau […] Tôi dám chắc anh sẽ đồng ý với tôi rằng rất khó để tìm sự đồng tình hoàn toàn với bất kỳ giấy tờ lý thuyết nào“. Nhưng điều này hoàn toàn khác. Bức thư này, được gửi ngày 1 tháng 7 năm 1958, đã viết ra chính xác ý kiến của Darwin. “Tôi chưa bao giờ thấy một sự trùng hợp nào hơn“, Darwin viết cho một người bạn hai tuần sau khi nhận được bức thư của Wallace. “Nếu Wallace có [bản thảo] được viết vào năm 1842 của tôi, anh ta không thể tạo ra một phần tóm tắt ngắn gọn hơn! Ngay cả các thuật ngữ anh ta sử dụng giờ cũng là tiêu đề các chương trong thuyết của tôi.”

Trong quá trình đến với học thuyết chọn lọc tự nhiên của Darwin, như được ghi chép chi tiết trong các bút tích của ông, ông đã thực hiện rất nhiều nghiên cứu và ghi chép lại thế giới xung quanh trong một thời gian dài, nhưng Wallace còn điên cuồng hơn. Các học giả tin rằng Wallace đã xây dựng phần lớn học thuyết của mình chỉ trong ba năm. Trong thời gian đó, chỉ một manh mối nhỏ đã dẫn lối cho cả sự tồn tại của một quá trình. Trong một bức thư được viết vài tuần sau đó, Wallace tiết lộ nỗi ám ảnh của mình với những con bọ hổ trên hòn đảo mà ông đã ghé qua, những con bọ hổ luôn thay đổi để thích nghi với màu sắc và bùn lầy nơi chúng sống. Chuyện này quá kỳ lạ, Wallace cho là vậy.

Kỳ lạ thay, mặc dù các nhà khoa học mất nhiều thời gian để đi đến kết luận của họ, cả Darwin và Wallace đều chia sẻ rằng họ đã được truyền cảm hứng sau khi đọc cuốn sách năm 1798 của Thomas Malthus, bài viết về Nguyên tắc Dân số, nội dung tranh luận về vấn đề kiểm soát dân số, và thừa nhận rằng trong khi con người sinh sản nhanh chóng theo cấp số nhân thì sản xuất lương thực chỉ có thể tăng theo phương diện số học. (Malthus tin rằng trái đất chỉ có khả năng cung cấp thức ăn cho 9 tỉ người, một vấn đề mà các nhà khoa học hiện đại đang nghiên cứu.) Darwin đã đọc được lý thuyết này vào năm 1838 và ngay lập tức bắt đầu kết hợp nó vào công việc của mình, trong khi Wallace mãi đến 1846 mới được đọc và nhận ra sự liên quan từ nó.

“Đột nhiên nó lóe lên trong tôi … đó là trong mỗi thế hệ, kẻ thua kém chắc chắn sẽ bị đào thải và kẻ hơn nó sẽ được giữ lại, kẻ mạnh nhất sẽ tồn tại”, Wallace viết. Đây chính là: thuyết thay đổi sự tiến hóa. Wallace đã viết và gửi nó cho Darwin. Họ là hai tâm hồn đồng điệu, được đặt vào cùng một vị trí tại cùng một thời điểm nhưng với tốc độ cực kỳ khác nhau. Tất nhiên, không ai trong số họ hiểu tại sao chọn lọc tự nhiên lại xảy ra. Điều này được Gregor Mendel phát hiện và thực hiện cùng các cây hạt đậu của ông, mặc dù nó sẽ không được công nhận như một khía cạnh vượt qua Wallace và Darwin hơn 30 năm qua.

Thời gian có lẽ là nhà sáng tạo vĩ đại nhất. Nhà xã hội học Robert K. Merton đã viết “những khám phá không xuất hiện tình cờ, đó là một phần của thời gian”, đồng thời liệt kê những khám phá khoa học khác, bao gồm máy tính, điện thoại và ô tô. Trong khi chúng ta khám phá được một vài thứ trong số đó, thì thời gian cũng tạo ra các xu hướng về nghệ thuật và văn hóa. Mặc dù vậy, trong tất cả các khám phá trong lịch sử, chọn lọc tự nhiên vẫn duy nhất – ví dụ duy nhất về một ý tưởng không chỉ đến với hai người từ cùng một nguồn cảm hứng mà còn được công bố cũng thời điểm.

Darwin kinh ngạc khi nhận được một học thuyết giống y như của mình từ một nhà khoa học khác. Có phải ông sắp lãng phí hai thập kỷ của cuộc đời chỉ vì một chàng trai trẻ đã tìm ra điều đó nhanh hơn? Darwin đã viết cho hai người bạn cũng là nhà khoa học – một nhà địa chất tên là Charles Lyell và một nhà thực vật học tên là Joseph Hooker – người mà ông đã cho xem qua những bản thảo đầu tiên về thuyết của mình. Hai người ấy đã sắp xếp “phát hiện” này lên một bài báo tại một cuộc họp cộng đồng sinh học. Bài báo gồm 18 trang bao gồm lời giới thiệu của Lyell và Hooke giải thích về hoàn cảnh đặc biệt. Bài báo mở đầu một cách nghiêm túc: “Những quý ông này”, “sống độc lập và không biết lẫn nhau, cùng đưa ra một thuyết tài tình.” Và tiếp theo là một số bản thảo chưa được xuất bản của Darwin, một lá thư Darwin đã gửi đến giáo sư đại học Harvard cho thấy Darwin đã có những suy nghĩ này trong suốt hai thập kỷ qua, cũng như toàn bộ bức thư của Wallace.

Không có mặt để đọc bài báo, Wallace vẫn cách xa nửa vòng trái đất, còn Darwin đang bận rộn làm đám tang cho đứa con trai 19 tháng tuổi của mình. Bài báo đã được xuất bản trong một tạp chí tháng đó. Tháng tiếp theo, Darwin đã xuất bản bản thảo dài đầy-lo-lắng của ông về “Nguồn gốc của muôn loài”. Cuốn sách ngay lập tức trở nên phổ biến, khiến Darwin trở nên nổi tiếng. Chính sự nổi tiếng ngay lập tức đó đã đẩy Darwin vào những cuốn sách lịch sử – trước Wallace. Trong cuốn sách Darwinism của Wallace, ông đã viết, “Sự nổi tiếng này, sự thay đổi hoàn toàn chưa từng thấy trong dư luận này là kết quả công việc của một người đàn ông trong suốt hai mươi năm!“.

Wallace cũng nổi tiếng sau đó, nhưng sau khi ông qua đời, tên tuổi của ông không còn được nhắc đến nữa. Vào thời điểm ông qua đời, năm 1913, Wallace vẫn nổi tiếng, nhưng vì ông không thành công (hay không được may mắn) nên khi Darwin tiếp cận khán giả và công chúng, ông nhanh chóng bị lãng quên. Đó chỉ là một sự thay đổi số phận hay hiệu ứng tuổi tác khi Darwin ngày càng già và cùng với thuyết của ông đi vào lịch sử. Theo một cách nào đó, Darwin chỉ đơn giản là người mà chúng ta đã chọn một cách tự nhiên.

• Học thuyết Gestalt cho thiết kế UX: Nguyên tắc gần
• Những ẩn số trong thế giới nghệ thuật xuyên suốt lịch sử nhân loại
• Lịch sử “giới tính” phức tạp của màu hồng

Tác giả: Kelsey McKinney
Dịch giả: Thảo Tăng
Nguồn: medium